Nieprzystosowanie i niedostosowanie społeczne – Problemy resocjalizacji i rewalidacji.

M.Grzywak-Kaczyńska (1971), a jeszcze wcześniej K.Dąbrowski (1935, 1965) zwracali uwagę na nasilenie lęków w doznaniach współczesnego człowieka. Lęki powstają w skutek zagrożenia zewnętrznego i wewnętrznego. Zagrożenie zewnętrzne stanowić mogą różnorodne trudności, niepowodzenia, klęski życiowe  i spowodowane tym stany frustracyjne. Do zagrożeń wewnętrznych zaliczane są źle rozwiązane konflikty, wywołujące lęki przed wyrzutami sumienia, poczuciem winy, wstydu, poczuciem mniejszej wartości, obawą przed utratą własnej godności (K.Dąbrowski, 1979; Z.Skorny, 1966).

K.Dąbrowski (1969) słusznie zwraca uwagę, że w życiu psychicznym jednostki ludzkiej największą rolę odgrywa konflikt między prymitywnymi biologicznymi potrzebami, uzależnionymi od ośrodków podkorowych, a potrzebami warunkowanymi społecznie, uzależnionymi od kory mózgowej, tak wyżej zorganizowanymi. Dynamizująca aktywność jednostki w sytuacji takiego konfliktu jest niezbędna dla jej rozwoju. Do najistotniejszych współczesnych konfliktów zaliczane są konflikty między dążeniem do :

1. przyjemności a lękiem przed karą, przed negatywną oceną opinii publicznej, przed wyrzutami sumienia ;
2. osiągnięcia czegoś, do znaczenia, dominowania a lękiem przed niepowodzeniem, kompromitacją, ośmieszeniem się ;
3. niezależności, nieobciążania się obowiązkami a pragnieniem oparcia, potrzebą pomocy i opieki ze strony otoczenia.

F. Aleksander i T.M. French (1946) utrzymują, że jest to konflikt między pragnieniem jednostki znalezienia pomocy i oparcia, jej potrzebą zależności a pragnieniem samowystarczającej rywalizacji.

Z podstawowych tez K. Dąbrowskiego (1979) wynika, że konflikty mogą odgrywać dwojaką rolę : pozytywną i negatywną, w zależności od sposobu ich rozwiązania. Konflikty mogą być dobrze lub źle rozwiązywane i to stanowi podstawowe zagadnienie poradzenia sobie przez jednostkę z trudnościami. Od tego zależy jej rozwój, ekspansja życiowa, stopień osiągniętej samorealizacji czyli pełni rozwoju wrodzonych możliwości. Sposób rozwiązywania konfliktów zależy od bardzo wielu przyczyn, m.in. od jakości samego konfliktu, także do ukształtowania wewnętrznego środowiska psychicznego jednostki, na który składa się : wrodzona konstytucja psychofizyczna, wpływy wychowawcze oraz własna świadoma praca osoby przeżywającej konflikt (K.Dąbrowski, 1979). Przede wszystkim ważne są konflikty określane jako znaczące w życiu danej jednostki.

Do dobrze rozwiązanych konfliktów zaliczane są te, w których jednostki po dłużej lub krócej trwającej dezintegracji psychicznej spowodowanej ścieraniem się antagonistycznych potrzeb, podporządkowuje potrzebę niżej zorganizowaną wyżej zorganizowanej . Jednostka nabiera wprawy w podporządkowaniu niższych dynamizmów wyższymi w miarę ćwiczeń i przez to utrwala te wyższe w życiu psychicznym, do czego powinna zaprawiać się od wczesnych lat życia ( K.Dąbrowski 1972 ).

Przy źle rozwiązanym konflikcie, gdy jednostka pozwoli sobie na zaspokojenie niższej potrzeby, pojawia się poczucie niezadowolenia z siebie, winy oraz wstydu i związane z tym lęki, będące wyrazem tłumienia w podświadomości owej niższej nieaprobowanej przez otoczenie potrzeby.

W życiu jednostki mogą pojawić się konflikty, których ona nie rozwiązuje w sposób zdecydowany, lub też istnieć sytuacje konfliktowe bardzo długo trwające. Są one sytuacjami nerwicogennymi dla jednostki. K.Dąbrowski zwraca uwagę, że mogą one dotyczyć jednostek wartościowych, wrażliwych, lecz o słabej motywacji, słabych dynamizmach. Jednostki takie nie mogą, bez odpowiedniego ukierunkowania i pobudzenia ich, zdobyć się na jasne, konkretne decyzje. Przeżywają one stały konflikt i stają się niezdolne do aktywnego życia, jeśli nie uzyskają pomocy ze strony otoczenia, są skłonne do ulegania sytuacjom, w których pojawiają się czynniki nerwicogenne, czynniki dezintegrujące. Jednostki te wymagają pomocy w zrozumieniu źródła ich przeżyć, reakcji, pomocy w zrozumieniu źródła ich konfliktów i nabraniu umiejętności ich rozwiązywania (K.Dąbrowski, 1979).

 Do najczęstszych i najsilniej przeżywanych frustracji zaliczane są powstające na skutek zahamowania zaspokojenia potrzeb :

1. kochania, dążenia do miłości,
2. uznania, szacunku ze strony otoczenia.

Szkodliwe skutki frustracji ujawniają się wówczas, gdy napięcie emocjonalne uaktywnionej potrzeby, nie znajdując ujścia, rozładowania przez zaspokojenie, zahamowuje procesy myślowe, które umożliwiłyby jednostce szukanie jakiegoś wyjścia z sytuacji trudnej, gdy zawęża pole świadomości i koncentruje się na zablokowanej potrzebie, tzn. wówczas gdy nie jest zdolna do, gdy nie jest w stanie myśleć o czymś innym,  co nie wiąże się z przeżywaną trudnością. Przy długotrwałym stanie tego rodzaju frustracja może spowodować obniżenie innego rodzaju aktywności, jak praca szkolna, zawodowa, kontrakty z innymi.

 Pozytywne skutki frustracji mogą wynikać z odpowiedniego wykorzystania wzmożonego napięcia emocjonalnego uaktywnionej potrzeby. M.Grzywak-Kaczyńska zwraca uwagę na sposoby wykorzystania przeżytego niepowodzenia dla rozwoju psychicznego. Przeżyte niepowodzenie może przyczynić się do kompensacji braków istniejących w charakterze, w postępowaniu jednostki, które przyczyniły się do porażki, do przeżycia niepowodzenia. Wartość kompensacji polega na tym, że zamiast demobilizować aktywność jednostki, wzmaga się jej wysiłki do skutecznego osiągnięcia celów. Drugim sposobem jest skierowanie wzmożonej energii na wyszukanie innej drogi dojścia do celu, do którego nie doprowadziła tymczasowa. Stanowi go obmyślanie lepszego sposobu zaspokojenia tej potrzeby. Trzecim sposobem jest znalezienie innego celu zaspokojenia tej samej potrzeby. Przykładem mogą służyć wybitne osiągnięcia zawodowe, społeczne, artystyczne jednostek, które doznały niepowodzenia w życiu osobistym. ( F.L. Leśniak, J.L. Vallee, 1976 ).

 Zwraca się uwagę na pewien charakterystyczny dla danej jednostki poziom napięcia , który umie ona znosić, wyżej którego zaś nie wytrzymuje stanów frustracyjnych. Został on określony jako próg tolerancji  na frustrację.Do określonego poziomu  jednostka znosi ten stan, toleruje go bez szkody, a nawet z korzyścią dla swego rozwoju. Poza tą granicą dalsze napięcia powodują dezorganizację bardziej lub mniej zorganizowanej struktury psychicznej i przez to stają się dal danej jednostki niebezpieczne. Gdy napięcie przekroczy próg tolerancji, jednostka może utracić pełną kontrolę nad sobą i reaguje najczęściej agresją, gniewem. Gniew jest reakcją na zahamowanie zaspokojenia potrzeby. Jeśli jest atakiem na przeszkodę z wykorzystaniem sprawności umysłowej i uwzględnieniem korekty postępowania, to jest zachowaniem normalnym ( przystosowawczym ). Jednakże agresja jest często niekontrolowana, zbyt silna, skierowana na wszystkich i na wszystko. Zachodzi wówczas przemieszczanie agresji na innych ludzi, a nawet na przedmioty martwe i mamy do czynienia z osobą społecznie dostosowaną ( Mościcka 1970,1973,1979,1984, Różycka,1976, Rosenzweig, 1949 ).

 S.Rosenzweig  (1949) mówi również o wpływie frustracji na życie psychiczne jednostki, kiedy wypowiada pogląd, że frustracja obejmuje poziom ego, poziom budzącego się „ja”, poziom „jaźni”, która na pewnym etapie rozwoju psychicznego jednostki zaczyna współdziałać w jej rozwoju z siłami biologicznymi i oddziaływującymi na nią wpływami środowiskowymi. Siły te stanowią czynniki hierarchiczne niższe niż „jaźń”. Rola jaźni, określona przez K.Dąbrowskiego (1972) jako trzeci czynnik rozwojowy, polega na świadomym wartościowaniu swego wnętrza, na akceptowaniu bądź odrzucaniu i ograniczaniu właściwości, skłonności, zainteresowań, upodobań stanowiących wyposażenie dziedziczne lub wpływ środowiska zewnętrznego nawet wynik dotychczasowej pracy. Jaźń, czy inaczej trzeci czynnik rozwoju, stanowi o selektywnym ustosunkowaniu się do wpływów otoczenia, o krytycznej ocenie posiadanych właściwości, co sprzyjać może w pracy nad sobą, przezwyciężeniu nieaprobowanych cech, przekraczaniu determinant, jakimi są wrodzone i powstałe pod wpływem oddziaływującego środowiska zewnętrznego czy mniej świadomej własnej aktywności. Czynnik trzeci stanowi podstawę zwiększającej się autonomii psychicznej.

 S.Rosenzweig (1949) sądzi, że wpływ procesu frustracji może sięgać nawet poziomu super ego, stanowiącego sumienie, siłę tłumiącą to wszystko, co w jednostce budzi jej dezaprobatę. W ujęciu K.Dąbrowskiego (1975) super ego stanowi ośrodek dyspozycyjno-kierowniczy, określający każdą świadomą czynność jednostki i jej zachowanie, jej plany i aspiracje. Wpływa na konkretne i ogólne decyzje, obmyślone i organizowane działania z chwila uniezależnienia się od prymitywnych popędów, zwłaszcza typu zachowawczego i seksualnego. Jest on wyższym poziomem rozwijającego się „ja”, rozwijającej się „jaźni”, tzn. jest zdolnością, umiejętnością świadomego dążenia, świadomego „chcenia”, działania, świadomego decydowania, określanego jako wola. S.Rosenzweig nie wyklucza wpływu frustracji na mechanizmy autonomii psychicznej, którą Dąbrowski określa jako czynnik trzeci, na mechanizmy samokontroli nazywanej „sumieniem”, ośrodkiem dyspozycyjno-kierowniczym czy super ego. Dąbrowski utrzymuje, że można niekiedy obserwować frustrację takich mechanizmów życia psychicznego, jak samopoznanie, zdolność przeróbki wewnątrzpsychicznej wskutek niekorzystnych warunków życia, zwłaszcza wzrastania. Niekorzystne warunki, zwłaszcza jeśli są długotrwałe, mogą bardzo zubożać jednostki do wewnętrznego przekształcania swego indywidualnego wzorca według którego jednostka ocenia swoje właściwości psychiczne i swoje postępowanie.

 A.Fraczek (1963) zwraca uwagę, iż złe przystosowanie jest konsekwencją frustracji. Objawami zaś złego przystosowania są :poczucie niższości, regresja, poczucie niesprawiedliwości, przewrażliwienie, niezwykła zależność w stosunkach przyjacielskich, nieumiejętność dostosowania się do okoliczności stwarzanych przez życie społeczne, nadmierna obawa przed niepowodzeniem, nieokreślony lęk w nowych sytuacjach, nadmierne zmęczenie, poczucie winy, nadmierna wrażliwość na pochwałę i naganę, jednocześnie zaś arogancja, nieliczenie się z przepisami czy wymogami życia społecznego. Jak stwierdza dalej autor, wymienione symptomy występują też z innych przyczyn niż frustracja. Długotrwała frustracja może prowadzić także  do jeszcze innych zmian, jak na przykład :

1. powstanie pewnego rodzaju motywacji,
2. wytworzenie pewnego rodzaju sposobów obrony przed frustracją lub likwidowania już istniejącej frustracji,
3. powstanie nieprzystosowania.

 A.Fraczek utrzymuje za innymi autorami ( J.Dollard, N.K.Miller i inni 1939 ), Ze w wyniku frustracji mogą utrwalić się tzw. mechanizmy obronne jak : agresja, regresja, racjonalizacja, projekcja, stłumienie, przeniesienia, fantazjowanie, identyfikacja.

 Frustracja obejmująca sferę samopoznania utrudnia adekwatną obserwację własnego życia psychicznego, dzięki której jednostka dąży do zrozumienia siebie i krytycznego ustosunkowania się do siebie.

 Frustracja hamuje rozwój zdolności reflekcji, do wglądu w samego siebie, do adekwatnej samokontroli, jest zatem czynnikiem utrudniającym prawidłowy rozwój osobowości jednostki przeżywającej permanentne stany frustracyjne.

 S.Rosenzweig (1949) sądzi, że podstawowymi mechanizmami, ujawnianymi przez osoby przeżywające stany frustracji, są : projekcja, identyfikacja i agresja.

 Projekcja ujmowana jest przez tego autora jako rzutowanie na kogoś innego swoich przeżyć i doznań nie przyjętych przez super ego oraz jako pewna forma spostrzegania, w której zawarte jest całe doświadczenie określane terminem „masa apercepcyjna”.

 Identyfikacja rozumiana jest przez S.Rosenzweiga jako upodobnienie do bohatera doznającego lub powodującego frustrację u kogoś innego.

 Agresja w ujęciu S.Rosenzweiga posiada trzy kierunki i przejawia się w trzech typach:

Kierunki:

1) na zewnątrz – ukierunkowana na otoczenie,

 2) do siebie – ukierunkowana na siebie,

 3) unik – zostaje zwalczona przez zaprzeczenie sytuacji frustracyjnej.

Typy:

2) obrona ego, w którym dominuje obrona.

3) potrzeba rozwiązania – podkreślona zostaje potrzeba usunięcia sytuacji frustracyjnej.

Podsumowanie

 Przeprowadzona analiza psychologicznych konsekwencji frustracji do nieprzystosowania społecznego prowadzi do stwierdzenia, że frustracja stanowiąc niezawinione pozbawienie zaspokojenia istotnych potrzeb, może spowodować zagrożenie wewnętrznego życia psychicznego jednostki. Życie wewnętrzne jednostki ulega wówczas otamowaniu, przestaje się rozwijać, ubożeje i zamiast rozwijać pojawiające się problemy, poddaje się ona lękom, nie w pełni panuje nad swoimi napięciami, co sprawia, że włączają się automatyzmy niższego poziomu w postaci reakcji obronnych takich, jak :unikanie, projekcja, fantazjowanie, negatywizm, regresja, represja, racjonalizacja, reakcja przeciwna, identyfikacja i inne.

Źródłem tego zagrożenia są źle rozwiązane bądź nie rozwiązane przez jednostkę konflikty, pojawiając się w przebiegu życia każdej jednostki. Nasila to lęki, wyrzuty sumienia, poczucie winy i wstydu, poczucie mniejszej wartości, obawę przed utratą szacunku, własnej godności.

Pojawiające się sytuacje trudne, frustracyjne mogą jednak sprzyjać wzmożeniu pracy jednostki nad sobą i umożliwiać rozwój zdolności poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych oraz właściwości charakterologicznych. Umiejętność poradzenia sobie z sytuacjami trudnymi zależy w dużej mierze od przygotowania jednostki do rozwiązywania pojawiających się w jej życiu problemów, od jej umiejętności pracy nad sobą. Umiejętność pracy nad sobą powinna jednostka wynosić z domu rodzinnego i rozwijać nadal w różnych systemach edukacyjnych, takich jak żłobek,przedszkole, szkoły różnego typu, zakład pracy, różne struktury organizacyjne społeczeństwa i samo społeczeństwo wychowujące.