Niedostosowanie społeczne, nie będąc bynajmniej produktem naszych czasów (pojawiło się ono bowiem wraz z wystąpieniem pierwszych organizacji ludzkich ), należy do tych negatywnych zjawisk których obecność odczuwa się coraz dotkliwiej w miarę postępu rozwoju społecznego.
Biorąc pod uwagę fakt, że jednym z najważniejszych czynników składających się na postęp społeczny jest zacieśnienie i pogłębienie stosunków międzyludzkich, wszelkie zaburzenia w tym zakresie stają się niebezpieczne.
Zjawisko niedostosowania społecznego stanowi nieodłączny czynnik doskonalenia stosunków międzyludzkich, wszelkie zaburzenia w tym zakresie stają się niebezpieczne.
Zjawisko niedostosowania społecznego stanowi nieodłączny czynnik doskonalenia stosunków międzyludzkich, jest bowiem drogą przezwyciężania różnych „spięć”.
Przy określaniu danego zjawiska jako niedostosowanego należy uwzględnić szereg czynników wyróżniając trzy podstawowe elementy, a mianowicie:
1) różne stopnie zachowania określonego mianem „niedostosowanie” (chodzi tu o narastanie liczby i częstości rozmaitych objawów)
2) uwzględnienie nie pojedynczych objawów w postaci izolowanej, lecz ich zespołów
3) wielokrotne występowanie tych zespołów objawów przybierające postać „systematycznego postępowania”
Objawy, symptomy, manifestacje nieprzystosowania społecznego są obserwowalnymi zdarzeniami lub zachowaniami sprzecznymi z uznawanymi przez społeczeństwo wzorami zachowań. W zależności od częstości ich występowania, stopnia skumulowania oraz ich specyfiki mogą być traktowane jako tzw. Cząstkowe wskaźniki nieprzystosowania społecznego.
Do najczęściej wymienianych kategorii zachowania będących cząstkowymi wskaźnikami nieprzystosowania społecznego zalicza się:
- notoryczne kłamstwa
- ucieczki (z domu lub ze szkoły)
- alkoholizowanie się (nadużywanie alkoholu)
- niekonwencjonalne zachowanie seksualne (np. prostytucja, swoboda seksualna- promiskuityzm)
- pasożytnictwo społeczne (niezasłużone korzyści z cudzej pracy, dóbr materialnych, pieniędzy)
- nadużywanie środków odurzających i podniecających (narkomania i toksykomania)
- zachowania agresywne skierowane na otoczenie zewnętrzne
- zamachy samobójcze
- zachowania przestępcze
Patologia społeczna w każdym społeczeństwie stanowi bardzo trudny problem. Jest on tym trudniejszy, im częściej młodsze roczniki wybierają alternatywne zachowania i gdy owa alternatywność ma charakter przestępczy. Wtedy zagrożony jest rozwój psychofizyczny danego społeczeństwa.
W naszym kraju od kilkunastu lat narastają problemy patologii społecznej wśród młodzieży. Do najgroźniejszych zalicza się między innymi przestępczość.
W świetle danych statystycznych przestępczość nieletnich i młodocianych oraz młodzieży w wieku do 24 lat w ostatnim okresie kształtowało się niekorzystnie. Podobne niekorzystne zmiany odnotowano w odniesieniu do innych zjawisk patologicznych.
W przypadku ludzi młodych w wieku do 24 lat, około 85 % stanowiły przestępstwa przeciwko mieniu prywatnemu i społecznemu. Znacznie jednak wyższy jest udział tych sprawców w dokonywaniu przestępstw w sposób agresywny z użyciem przemocy, tj. rozbojów oraz kradzieży i wymuszeń, a także przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu.
Przestępstwa dokonane przez te osoby po spożyciu napojów alkoholowych sączęstsze, gdyż przekraczają 25 %. Uczestnictwo dziewcząt w popełnianiu przestępstw w tej grupie sprawców przekracza 20 % ogółu ujawnionych sprawców i nie ulega istotnym zmianom.
Ponad 60 % przestępstw popełnili oni w miastach, a pozostałe około 40 % na terenie wsi.
Około 30 % sprawców w chwili dokonania przestępstwa nie pracowało lub nie uczyło się.
Znaczny odsetek, sięgający 22-26 % ogółu tej populacji młodzieży, stanowili sprawcy uprzednio już karani za popełnienie innego przestępstwa, a w tym karani wielokrotnie.
Jedynie około30 % przestępstw dokonywanych było przez młodzież w pojedynkę.
Pozostali sprawcy działali co najmniej z jednym współuczestnikiem przestępstwa. Znaczna liczba młodocianych i młodzieży w wieku do lat 24 była sprawcą wykroczenia ściganego w postępowaniu mandatowym lub przez kolegium do spraw wykroczeń. W skali rocznej są to liczby rzędu setek tysięcy.
Ponad 20 % ogółu wykroczeń przypada na osoby w wieku poniżej 24 lat. Ukaranych mandatem lub sporządzeniem wniosku do kolegium 50 % ogółu, liczba wykroczeń w których konieczna była interwencja policji, związana ze spożyciem alkoholu przez sprawcę wykroczeń.
Niezmiennie od wielu lat ponad 80 % ogółu czynów karalnych popełnionych przez nieletnich wiąże się z zamachami na mienie indywidualne i społeczne. Około 15 % przypada na pożary i podpalenia, a pozostałe 5 % – na czyny innego rodzaju.
Przeprowadzone w Polsce i innych krajach badania nad patologicznymi zachowaniami pozwalają ustalić trzy płaszczyzny rozważań i poszukiwań. Jedną z nich jest:
- dom rodzinny
- szkoła
- grupa koleżeńska
W tych trzech naturalnych dla rozwoju jednostki środowiskach istnieją warunki kształtujące zachowania sprzeczne z obowiązującym systemem norm zachowania, które spotykają się ze społeczną dezaprobatą i określonymi skutkami moralnymi, obyczajowymi czy prawnymi. W ostatnim czasie tempo wydarzeń polityczno – społecznych i gospodarczych w Polsce uległo znacznemu przyśpieszeniu. Zmiany, które nastąpiły i następują nadal zmuszają do przeglądu programów działań, do rewizji i weryfikacji stanowisk w zakresie polityki społecznej.